Grettisvarða

Vatnsfjörður, fornt höfuðból og sögustaður við sam­nefnd­an smáfjörð, kirkjustaður og prestssetur, þótti fyrr­um eitt af bestu brauðum landsins sakir hlunninda og ítaka staðarins vítt um Vestfirði. Urðu staðarhaldarar og prestar þar margir auðmenn. Meðal merkustu ábúenda Vatnsfjarðar er þau feðgin Björn Einarsson Jórsalafari og Vatnsfjarðar–Kristín. Þrír Vatns­fjarðar­presta í röð skrif­uðu annála. Þann yngsta skrifaði séra Guð­­laug­ur Sveins­son (1731–1807). Árið 1791 birti séra Guð­laug­ur ritgerð ásamt útlitsteikningum sem boðaði algjöra um­bylt­ingu á stöðu bæjarhúsa og útliti þeirra. Þetta voru í raun fyrstu hug­myndir um byggingu burstabæja sem vitað er um og má því með réttu kalla séra Guðlaug föður íslenska bursta­­bæjarins. Sjá Hrafnseyri, s. 289. Í Vatns­­firði var Hjalti prest­ur Þorsteinsson (1665–1754), mestur málari Ís­lands á sinni tíð. Um Vatnsfjörð voru háð meiri mála­ferli en nokk­urn annan stað á landinu. Ofan við bæinn er Grettisvarða, sennilega varð­turn eða nokkurs kon­ar viti. Varðan er 2,6 m há, ummál hennar neðst er 9 m en 5 m efst. Í toppi vörðunnar er 0,9 m djúp hola. Þegar hætta steðjaði að byggð­inni var bál líklega kveikt í vörð­unni svo að fólk gæti verið á varð­bergi. Gæti verið frá Sturl­unga­öld. Í Vatnsfirði eru gerðir upp fiskhjallar í göml­um stíl. Forn jarð­göng, nýfundin, liggja frá gamla bæjar­stæð­inu að kirkj­unni. Á Vest­fjörðum er á stórum svæðum mik­ið af prýðilegu hleðslugrjóti og var þar víða eingöngu notað grjót í veggi torfhúsa. Hjall­ur­inn er gott dæmi um þetta. Hann er með stærstu og veglegustu hús­um sinnar tegundar á land­inu en hann er talinn reistur um 1880. Þjóðminjavörður beitti sér fyrir því að hjallurinn yrði tekinn á fornleifaskrá árið 1976. Síðar sama ár var gert ræki­lega við hann og hefur hann verið hluti af húsasafni Þjóð­minja­safns Íslands síðan.